صفت مشبهه و اسم مبالغه و اسم تفضيل اسم زمان و مكان و اسم آلت
درس بيست و پنج
مشتقات (3)
صفت مشبهه و اسم مبالغه و اسم تفضيل
اسم زمان و مكان و اسم آلت
صفت مشبهه، اسمى است كه دلالت مى كند كسى يا چيزى داراى صفت ثابت است; مانند:
شُجَاع (دلير) ، كَرِيم (بزرگوار)
صفت مشبهه در ثلاثى مجرد اوزان مختلفى دارد كه برخى از آنها عبارتند از:1. فَعْل، مانند: صَعْب (دشوار) | 2. فَعِيل، مانند: عَلِيم (دانا) |
3. فُعْل، مانند: حُلْو (شيرين) | 4. فَعُول، مانند: صَبُور (شكيبا) |
5. فَعَل، مانند: حَسَن (نيكو) | 6. فَعَال، مانند: جَبَان (ترسو) |
7. فَعْلاَن، مانند: عَطْشَان (تشنه) | 8. أَفْعَل مانند: أَبْيَض (سفيد) |
* توجه:
براى مؤنث كردنِ صفت مشبهه، معمولا به آن ةِ اضافه مى شود; مانند:حَسَنٌ > حَسَنَةٌ ، كَرِيمٌ > كَرِيمَةٌ
ولى مؤنث فَعْلاَن بر وزن فَعْلَى است; مانند:عَطْشَان (مرد تشنه) عَطْشَى (زن تشنه)
غَضْبَان (مرد خشمناك) غَضْبَى (زن خشمناك)
وزن أَفْعَل كه براى رنگها و عيبها آورده مى شود، مؤنث آن بر وزن فَعْلاَء است; مانند:أَبْيَض (سفيد، مذكر) بَيْضَاء (سفيد، مؤنث)
أَعْرَج (لنگ، مذكر) عَرْجَاء (لنگ، مؤنث)
* نمونه صرف صفت مشبهه
حَسَنٌ حَسَنَانِ حَسَنُونَ حَسَنَةٌ حَسَنَتَانِ حَسَنَاتٌ
أَحْمَرُ أَحْمَرانِ أَحْمَرُونَ حَمْرَاءُ حَمْرَاءَانِ حَمْرَاءَاتٌ
اسم مبالغه
اسم مبالغه، اسمى است كه بر انجام دهنده كارى يا دارنده صفتى در حدّ زياد دلالت مى كند; مانند:
قَتَّال (بسيار كُشَنده) ، وَهَّاب (بسيار بخشنده)
خَدُوم (بسيار خدمت گذار) ، رَحِيم (بسيار مهربان)
به اسم مبالغه، صيغه مبالغه نيز گفته مى شود.
اوزان اسم مبالغه
اسم مبالغه نيز مانند صفت مشبهه، قاعده و وزن مشخصى ندارد و معمولا بر
يكى از اوزان ذيل مى آيد: 1. فَعَّال، مانند: رَزَّاق (بسيار روزى دهنده)، تَوَّاب (بسيار توبه كننده) 2. فُعُّول، مانند: سُبُّوح (بسيار پاك)، قُدُّوس (بسيار منزّه) 3. فِعِّيل، مانند: صِدِّيق (بسيار راستگو)، سِكِّيت (پر سكوت) 4. مِفْعَال، مانند: مِكْثَار (پرگو)، مِفْضَال (پر فضيلت) 5. مِفْعِيل، مانند: مِسْكِين (بسيار درمانده)، مِنْطِيق (بسيار سخنور) 6. فُعَلَة، مانند: هُمَزَة (بسيار نكوهش گر)، لُمَزَة (بسيار عيب جو) 7. فَعُول، مانند: أَكُول (پرخور)، خَدُوم (بسيار خدمتگذار) 8. فَعِيل، مانند: رَحِيم (بسيار مهربان)، عَلِيم (بسيار دانا)
* نكته:
صيغه مذكر و مؤنث در اسم مبالغه معمولا يكسان است و گاهى در آخر آن تايى (ة) آورده مى شود كه دلالت بر كثرت مبالغه دارد; مانند:عَلَّامَة (بسيار بسيار دانا)، فَهَّامَة (بسيار بسيار با فهم)
اسم تفضيل
اسم تفضيل، اسمى است كه بر زيادى وصف موصوفى بر موصوف ديگر، دلالت مى كند; مانند:
عَلِيٌّ أَشْجَعُ مِنْ سَعِيد (على از سعيد شجاع تر است)
در اين مثال، أَشْجَع دلالت مى كند بر اينكه صفت شجاعت در على بيشتر از سعيد است.
روش ساختن اسم تفضيل
اسم تفضيل مذكر از ثلاثى مجرد; بر وزن أَفْعَل و مؤنث آن، بر وزن فُعْلَى مى آيد; مانند:كَبُرَ > أَكْبَر كُبْرَى
عَظُمَ > أَعْظَم عُظْمى
* دو نكته
1. اسم تفضيل از فعلى ساخته مى شود كه ثلاثى، مجرد، معلوم و قابل زيادت و نقصان باشد; مانند:كَبُرَ، عَظُمَ، فَضُلَ
2. براى ساختن اسم تفضيل از رنگها و از غير ثلاثى مجرد، بايد مصدر فعل را به صورت منصوب بعد از كلماتى همچون: أَشَدّ، أَكْثَر و أَعْظَم بياوريم; مانند:أَشَدُّ حُمْرَةً (سرخ تر)، أَشَدُّ خُضْرَةً (سبزتر)
أَكْثَرُ اشتِيَاقاً (مشتاق تر)، أَعْظَمُ اعْوِجَاجاً (كج تر)
اسم زمان و مكان
اسم زمان و مكان، اسمى است كه بر محل وقوع فعل يا زمان آن دلالت مى كند و در ثلاثى مجرد داراى دو وزن است:
1. مَفْعِل، مانند: < جَلَسَ > مَجْلِس (مكان يا زمان نشستن)وَعَدَ > مَوْعِد (مكان يا زمان وعده)
2. مَفْعَل، مانند: ذَهَبَ > مَذْهَب (مكان يا زمان رفتن)قَوَمَ > مَقْوَم > مَقَام (مكان يا زمان ايستادن)
وزن مَفْعِل براى مضارعِ مكسور العين و مثال واوى آورده مى شود. اسم زمان و مكان در غير ثلاثى مجرد بر وزن اسم مفعول آن مى آيد; مانند:مُجْتَمَع (زمان يا مكان اجتماع)، مُكْرَم (زمان يا مكان اكرام)
مُنْطَلَق (زمان يا مكان حركت)، مُسْتَوْدَع (زمان يا مكان وداع)
اسم آلت (ابزار)
اسم آلت، اسمى است كه بر ابزار انجام فعل دلالت مى كند، و داراى سه وزن است: مِفْعَل مِفْعَلَة مِفْعَال، مانند:
فَتَحَ > مِفْتَح ، مِفْتَحَة مِفْتَاح (كليد)
نَشَرَ > مِنْشَر ، مِنْشَرَة مِنْشَار (ارّه)
پرسش و تمرين
1. دو فرق ميان اسم فاعل و صفت مشبهه را بنويسيد.
2. چهار وزن از اوزان صفت مشبهه در ثلاثى مجرد را نوشته، براى هر يك مثال بزنيد.
3. مذكر و مؤنث صفت مشبهه اى كه بررنگ و عيب دلالت مى كند بر چه وزنهايى مى آيد؟
4. شش صيغه صفت مشبهه را از كلمه شَرُفَ صرف كنيد.
5. از فعلهاى ذيل صفت مشبهه بسازيد.
رَفَعَ، فَهِمَ، غَضَبَ، صَبَرَ، جَبُنَ، خَضُرَ، عَطَشَ
6. اسم مبالغه را تعريف كنيد و فرق آن را با اسم فاعل بنويسيد.
7. سه وزن از اوزان اسم مبالغه را نوشته، براى هر يك مثال بزنيد.
8. اسم تفضيل چيست و از چه فعلى ساخته مى شود؟
9. مذكر و مؤنث اسم تفضيل از ثلاثى مجرد بر چه وزنهايى مى آيد؟ براى هر يك مثال بزنيد.
10. اسم زمان و مكان در ثلاثى مجرد و ثلاثى مزيد داراى چه وزنهايى است؟
11. از فعلهاى ثلاثى مجرد و مزيد ذيل، اسم زمان و مكان بسازيد.
طَلَعَ، ذَكَرَ، ذَرَعَ، شَرِبَ، وَضَعَ، لَجَأَ، وَرَدَ، عَذَّبَ، تَنَزَّلَ، اِسْتَجْمَعَ، أَضَلَّ، أَخْرَجَ
12. اسم آلت چيست و داراى چند وزن است؟
13. از فعلهاى ذيل اسم آلت بسازيد.
ضَرَبَ، فَتَحَ، صَرَعَ، كَسَرَ، صَبَحَ، صَدَقَ