ثلاثى، رباعى، خماسى
درس بيست و دوم
ثلاثى، رباعى، خماسى
اقسام مصدر
تعريف اسم
اسم، كلمه اى است كه معناى مستقلى دارد و بر زمان دلالت نمى كند; مانند:
سَعيد، قَلَم، ضَرْب، شُجاع
* تقسيمات اسم
اسم، داراى تقسيمات متعددى است كه به برخى از آنها اشاره مى شود: 1. ثلاثى و رباعى و خماسى; 2. مصدر و غير مصدر; 3.جامد و مشتق; 4. مذكر و مؤنث; 5. متصرف و غير متصرف; 6. معرفه و نكره. در بخش اسم، از اقسام مختلف آن به اختصار بحث خواهد شد.
1. ثلاثى، رباعى، خماسى
* اوزان اسم ثلاثى مجرد
اسم ثلاثى مجرد داراى ده وزن است:| 1. فَعْل، مانند: فَلْس (پولكِ ماهى) | 6. فِعَل، مانند: عِنَب (انگور) |
| 2. فَعَل، مانند: فَرَس (اسب) | 7. فِعِل، مانند: إِبـِل (شتر) |
| 3. فَعِل، مانند: كَتِف (شانه) | 8. فُعْل، مانند: قُفْل (كليدان) |
| 4. فَعُل، مانند: عَضُد (بازو) | 9. فُعَل، مانند: صُرَد (بوم) |
| 5. فِعْل، مانند: حِبْر (مُرَكَّب) | 10. فُعُل، مانند: عُنُق (گردن) |
* اوزان رباعى مجرد
اسم رباعى مجرد داراى چهار وزن است:| 1. فَعْلَل: مانند: جَعْفَر (نهركوچك) | 3. فِعْلِل، مانند: زِبْرِج (آرايش) |
| 2. فِعْلَل، مانند: دِرْهَم (پول نقره) | 4. فُعْلُل، مانند: بُرثُن (پنجه شير) |
* اوزان خماسى مجرد
اسم خماسى داراى سه وزن است كه عبارتند از: 1. فَعَلْلَل، مانند: سَفَرْجَل (به) 2. فَعْلَلِل، مانند: جَحْمَرِش (پير زن) 3. فُعَلْلِل، مانند: قُذَعْمِل (شتر تنومند)
* اوزان ثلاثى و رباعى و خماسى مزيد
اسمهاى ثلاثى و رباعى مزيد داراى وزنهاى فراوانى هستند; ولى اسمِ خماسى مزيد، بسيار اندك است.* ثلاثى مزيد، مانند:
ضَارِب (الف زايد)
مُبَاحِث (ميم و الف زايد)
اِسْتِكبَار (همزه، سين، تاء و الف زايد)
* رباعى مزيد، مانند:
تَزَلْزُل (تاء زايد)
اِقْشِعْرَار (همزه، الف و راء دوم زايد)
* خماسى مزيد، مانند:عَضْرَفُوط (واو زايد)
2. مصدر و غير مصدر
مصدر، اسمى است كه واقع شدن كارى يا پديد آمدن حالتى رابدون دلالت بر زمان بيان مى كند; مانند:
* واقع شدن كار > ضَرْب (زدن)،كِتَابَة (نوشتن)
* پديد آمدن حالت > حُسْن (نيكويى)،كَرامَة (بزرگوارى)
غير مصدر، برخلاف مصدر بر انجام كار يا پديد آمدن حالت، دلالت نمى كند; مانند:
قَلَم، بَاب، جِدار، سَعيد، رَجُل، عَالِم
اقسام مصدر
مصدر داراى اقسام متعددى است كه برخى از آنها عبارت است از:مصدر اصلى، مصدر ميمى، مصدر مرّة، مصدر نوعى.
* مصدر اصلى
بر دو قسم است: * مصدر افعال ثلاثى مجرد* مصدرافعال غير ثلاثى مجرد
* مصدر افعال ثلاثى مجرد
هر فعل ثلاثى مجرد، داراى مصدر خاص خود است كه قاعده خاصى ندارد و سماعى است.
وزنهاى مشهور مصدر ثلاثى مجرد عبارتند از:
| 1. فَعْل، مانند: فَتْح، ضَرْب | 7. فَعَال، مانند: ذَهَاب، جَمَال |
| 2. فِعْل، مانند: عِلْم، فِسْق | 8. فِعَال، مانند: إِيَاب، صِيَام |
| 3. فُعْل، مانند: شُرْب، صُنْع | 9. فُعَال، مانند: سُؤَال، زُكَام |
| 4. فَعَل، مانند: فَرَح، كَرَم | 10. فَعَلان، مانند: جَولان، نَوَسان |
| 5. فَعَلَة، مانند: عَجَلَة، غَلَبَة | 11. فَعَالة، مانند: فَصَاحة، صَنَاعة |
| 6. فِعَالة، مانند: زِرَاعَة، وِلاَيَة | 12. فُعُول، مانند: خُرُوج، حُضُور |
* مصدر افعال غير ثلاثى مجرد
مصادر افعال غير ثلاثى مجرد كه شامل فعلهاى ثلاثى مزيد، رباعى مجرد و رباعى مزيد مى شوند; داراى وزنهاى خاصى هستند كه در درسهاى يازدهم تا شانزدهم با آنها آشنا شُديد و عبارت بودند از:إِفْعَال، تَفْعِيل، مُفَاعَلة، تَفَاعُل، تَفَعُّل، اِفتِعَال، اِنْفِعَال،
اِفعِلاَل، اِسْتِفعَال، اِفْعِيلاَل، فَعْلَلَة، تَفَعْلُل، اِفْعِلاّل
* مصدر ميمى
مصدر ميمى، اسمى است كه بر انجام كارى يا پديد آمدن حالتى دلالت مى كند و در ابتداى آن ميم زايد وجود دارد. مصدر ميمى در ثلاثى مجرد داراى دو وزن است:
* مَفْعَل، مانند: ضَرَب > مَضْرَب (زدن)، قَتَلَ > مَقْتَل (كشتن)
* مَفْعِل، مانند: وَعَد > مَوْعِد (وعده دادن)، وَرَدَ > مَوْرِد (وارد شدن).
* مصدر مرّه
مصدر مرّه، اسمى است كه بر يك بار واقع شدن كار يا حالتى دلالت مى كند.
اين مصدر، در ثلاثى مجرد، بر وزن فَعْلَة است; مانند:جَلْسَة (يك بار نشستن)، ضَرْبَة (يك بار زدن)
* مصدر نوعى
مصدر نوعى، اسمى است كه نوع و هيأت كار يا حالت را بيان مى كند. و در ثلاثى مجرد، بر وزن فِعْلَة است; مانند:
جِلْسَة (نوعى نشستن)، فِطْرَة (نوعى آفرينش)